کارشناسان علوم اجتماعی پاسخ دادند: بی قراری و تاب آوری با فرد و جامعه چه می کند؟

به گزارش طب اصیل، برخی کارشناسان می گویند: تأمین نیازهای عمومی، تحقق اهداف جمعی و هم افزایش آگاهی و آموزش مهارت های زندگی، میزان تاب آوری را در فرد و جامعه بالا می برد. تاب آوری یک مهارت است که از توانمندکردن فرزندان یک خانواده در حل مسئله آغاز می شود، اما وابستگی زیادی به شرایط بخش های مختلف جامعه شامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد.
تاب آوری اجتماعی به معنای توانایی و ظرفیت افراد برای مقابله و انطباق با تغییرات است. با این وجود در سالهای اخیر شاهد کاهش تاب آوری اجتماعی در خانواده ها و حتی در جامعه هستیم که برخی اوقات خویش را به شکل خشونت، نزاع، درگیری و… نشان داده است.
طبق آمار پزشکی قانونی استان تهران بیشترین رجوع کننده نزاع به این سازمان را دارد؛ از آغاز فروردین تا پایان شهریور سال ۱۴۰۲، ۵۵ هزار و ۲۹۹ نفر به علت صدمه های ناشی از نزاع به مراکز پزشکی قانونی استان تهران رجوع کردند که این رقم در مقایسه با مدت مشابه سال ۱۴۰۱ نیم درصد افزایش داشته است و البته باید اظهار داشت که نزاع خیابانی فقط در ارتباط با یک استان یا منطقه خاص نیست. در بعضی مواقع هم شاهد کاهش تاب آوری اجتماعی و بروز خشونت در سطح خانواده هستیم که از مصادیق آن میتوان به قتل یک خبرنگار توسط همسرش یا قتل خانوادگی در ولنجک اشاره نمود.
در اینجا این پرسش مطرح است که کدام مسیر به خطا رفته و یا کدام مسیر دارد به خطا می رود که شاهد بروز خشونت به این شکل در خانواده ها و جامعه هستیم و راه برون رفت از این وضعیت چیست؟ با عنایت به اهمیت موضوع، پژوهشگر ایرنا در گام نخست برای پاسخ گویی به این پرسش و یافتن راهکار موثر در این حوزه با «امیر مغنی باشی» مددکار اجتماعی و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و «رضا صفری شالی» جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی به گفتگو نشست.
تاب آوری فردی و خانوادگی، متاثر از شرایط جامعه است
مغنی باشی در مورد علل کاهش تاب آوری اجتماعی در جامعه می گوید: تاب آوری اجتماعی مولفه ای چندعاملی است و در سطوح فردی، خانوادگی و جامعه قابل بررسی است. به صورت کلی به میزانی که فرد خصلتی ذاتی برای نمونه صبور و محکم یا اکتسابی برخوردار از مهارت هایی شامل مهارت های زندگی و خودمراقبتی باشد، تاب آوری او بالاتر خواهد بود. تاب آوری فقط جنبه فردی ندارد، بلکه جلوه های خانوادگی هم دارد، به هر میزان که خانواده منسجم تر، اعضای آن حامی یکدیگر و اهل گفتگو و صمیمی باشند، فرزندان تاب آوری و انعطاف بیشتری برای حل مسائل و مشکلات در شرایط بحرانی خواهند داشت. با این حال، تاب آوری فردی و خانوادگی، متاثر از شرایط جامعه است.
وی می افزاید: نشانگرهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی می توانند بر تاب آوری اجتماعی اثرگذار باشند. به صورت مثال فشار اقتصادی تبعات منفی بر تاب آوری اجتماعی دارد. در گزارشی که توسط مرکز پژوهش های مجلس در رابطه با وضعیت فقر در دهه ۱۳۹۰ انجام شده، نشان داده؛ زمانیکه اقتصاد تاب آوری کمتر و گرانی ها افسارگسیخته تر شده، سهم تفریح و سرگرمی، مسافرت و به صورت کلی اوقات فراغت از سبد خانوار کاسته شده که این امر پیش آگهی تنش های روحی و روانی، خشونت و مسائل اجتماعی در جامعه است.
گسست نسلی بدون گفتگو اوضاع را وخیم تر می کند
مغنی باشی: گزارش مرکز پژوهش های مجلس در مورد دهه ۱۳۹۰ نشان داده زمانیکه اقتصاد تاب آوری کمتری داشته و گرانی ها افسارگسیخته تر شده، سهم تفریح و سرگرمی، مسافرت و به صورت کلی اوقات فراغت از سبد خانوار کاسته شده که این امر پیش آگهی تنش های روحی و روانی، خشونت و مسائل اجتماعی در جامعه استوی ادامه می دهد: از نظر فرهنگی هم باید به این نکته توجه کرد که به علت تغییر و تحولاتی که در دهه های گذشته اتفاق افتاده است والدین و فرزندان، آموزگاران و دانش آموزان، استادان و دانشجویان زبان یکدیگر را کمتر متوجه می شوند. این گسست نسلی بدون درک متقابل و گفتگو اوضاع را وخیم تر می کند و در خانواده، مدرسه و جامعه می تواند زمینه ساز مسائل و صدمه های اجتماعی شود.
صفری شالی در پاسخ به این سؤال می گوید: تاب آوری در معنای لغوی، تحمل شرایط، مسایل، موقعیت ها، دیدگاه ها و موضوعات است. به بیانی دیگر تحمل، بردباری و صبوری معنای تاب آوری هستند. اما این که چرا در سالهای اخیر تاب آوری کاهش یافته، بخش عمده علل به فعالیت رسانه ها بازمی گردد.
رسانه ها همیشه تلاش می کنند برخی موضوعات را برساخت کنند، جریان سازی داشته باشند یا مسایل را بشکلی جلوه دهند که در آینده امکان دارد نسبت به شرایط حال، تأثیر بدتری داشته باشد. به عبارتی رسانه ها امکان دارد این احساس را در جامعه ایجاد کنند که قدرت کنشگری و اثرگذاری مردم کاسته شده است.
اما بخش عمده دیگر از علل، مسایل در ارتباط با عملکرد برخی مدیران در سطوح میانی است، برای نمونه وقتی مدیر یک اداره کل و یا نمایده مجلسی دارای حدود اختیار و امکاناتی است و در هنگام گرفتن مسئولیت، قول هایی را به مردم می دهد و در مردم نوعی توقعات از نوع توقعات فزاینده را به وجود می آورد و در آینده نتواند به آن قول ها جامعه عمل بپوشاند، با کاهش تاب آوری در جامعه مواجه خواهد شد.

پیامدهای کاهش تاب آوری در جامعه
مغنی باشی در رابطه با نتایج کاهش تاب آوری در جامعه می گوید: وقتی تاب آوری اجتماعی کاهش پیدا کرد، احتمالا ما با افزایش خودکشی، خشونت خانگی، خشونت های اجتماعی، اعتیاد، طلاق، کاهش بهره وری نیروی کار و حتی بی احترامی در فضای مجازی مواجه خواهیم بود. متاسفانه حالا با چندین میلیون پرونده قضایی، چندین میلیون نفر معتاد، نرخ بالای طلاق و… مواجه هستیم.
صفری شالی هم در اینباره می گوید: تاب آوری امروزه در علوم اجتماعی یک مفهوم بزرگی است که در تحلیل های روزمره و یا زندگی روزمره باید به آن توجه داشت و کاهش تاب آوری در جامعه چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی امکان دارد منجر به بروز رفتارهای ضد هنجار، ضد قانون، ضد عرف و یا ضد شرع شود.
از طرفی کاهش تاب آوری امکان دارد منجر به بروز رفتارهای احساسی در افراد شود که این رفتارهای احساسی امکان دارد هم به خانواده و هم به جامعه و یا اقشاری از جامعه بخصوص کودکان و نوجوانان که در فرآیند جامعه پذیری هستند، صدمه بزند یا احساس میزان امنیت روانی آنها را تحت الشعاع قرار دهد. این مورد همینطور می تواند برخی اوقات نوعی احساس بی آیندگی را در آنها به وجود آورد. ازاین رو احساس کاهش تاب آوری یک امر بسیار مهمی است. سلامت اجتماعی را می کاهد، سرمایه اجتماعی را گرفتار فرسایش کرده و صدمه های اجتماعی را زیاد می کند.
وی می افزاید: پیامدهای تاب آوری پایین در جامعه، در سطح خانواده و در سطح فردی بسیار خطرناک می باشد. جامعه سالم از افراد تشکیل می شود، اگر افراد سلامت رفتار از حسن خلق و شیوه مواجهه با مسایل و مشکلات را آموزش ندیده یا توانایی پایینی در این حوزه داشته باشند، امکان دارد رفتارهای هیجانی، احساسی و واکنش های افراطی در مقابل مسایل از خود بروز دهند و اگر فردی در مقابل آنها چنین واکنشی داشته باشد، تنش ایجاد خواهد شد.
برای افزایش تاب آوری اجتماعی چه باید کرد؟
مغنی باشی برای افزایش تاب آوری اجتماعی در جامعه به راهکارهایی اشاره کرده و می گوید: به جهت اینکه بتوانیم تاب آوری اجتماعی را بالا ببریم اولاً باید سیاست گذاری اجتماعی بخصوص برای تربیت نسل تاب آور داشته باشیم. تاب آوری امری تربیتی و زمانبر است. مهارت های زندگی و خودمراقبتی را از دوران کودکی و بخصوص در خانواده و مدرسه به کودکان و نوجوانان آموزش بدهیم. شاید مهم ترین مهارتی که باید یاد بدهیم مهارت حل مسئله و گفتگو است.
باید به خواسته های هم و تنوع اجتماعی احترام گذاشت
وی می افزاید: گفتگو در سطح خانواده و جامعه نیازمند آموزش و تربیت است. باید یاد بگیریم که وقتی سانحه رانندگی رخ می دهد، چاره آن دعوا و مشاجره نیست، یا در زندگی زناشویی خشونت و دعوا نمی توان مسئله را حل کرد. فرهنگ گفتگو را باید در جامعه ترویج کرد، باید به خواسته های هم و تنوع اجتماعی احترام گذاشت. با لجبازی کردن مسئله ای حل نمی شود چه در سطح خانوادگی و چه در سطح جامعه. گفتگو حتی در صدا و سیما هم باید مورد پیگیری قرار گیرد. این امر می تواند زمینه ساز بازتولید سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی باشد که از عناصر یک جامعه تاب آور است.

وی می افزاید: با این وجود کماکان معتقدم پیش شرط تاب آوری اجتماعی بهبود شرایط اقتصادی می باشد، باآنکه این مورد به تنهایی کافی نیست. به صورت مثال، بیماری که از نظر علایم حیاتی شرایط بحرانی دارد در عین حال مبتلا به اختلال روحی روانی (افسردگی، اضطراب) هم شده به صورت طبیعی وقتی به بیمارستان رجوع می کند، اول این بیمار احیا می شود و سپس درمان اختلالات روانی فرد مورد پیگیری قرار می گیرد. ازاین رو ابتدا باید نیازهای اساسی مردم و جامعه تامین گردد.
با رفع نیازهای عمومی جامعه، تاب آوری افزایش می یابد
صفری شالی هم در اینباره به راهکارهای افزایش تاب آوری اجتماعی در سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی اشاره کرده و می گوید: نخستین اقدامات متوجه نهادهای رسمی و دولتی است. این نهادها با عنایت به این که امکانات، برنامه ریزی، افراد و پتانسیل های مختلفی دارند ازاین رو مسئول هستند.
آنها باید از راه تحقق اهداف جمعی و پاسخ گویی به نیازهای عمومی در زمینه های مختلف معیشت، بهداشت، درمان و سلامت، آموزش، اشتغال، مسکن و اوقات فراغت فعالیت کنند و وقتی این نیازهای عمومی جامعه برآورده شود، تاب آوری جامعه و به عبارتی نشاط اجتماعی افزایش خواهد یافت.
اما اگر این نیازهای اولیه و عمومی برآورده نشود، افراد برای تحقق آنها امکان دارد گرفتار چالش شوند و همین چالش ها را ما در زندگی روزمره و در سطح خیابان و در بین اقشاری که در دو گانه سلامت و معیشت و یا در دوگانه اشتغال و بیکاری هستند، شاهد می باشیم. ازاین رو تأمین نیازهای عمومی و تحقق اهداف تعدادی از نخستین وظایف سازمان های مسئول است.
صفری شالی: تأمین نیازهای عمومی و تحقق اهداف تعدادی از نخستین وظایف سازمان های مسئول برای افزایش تاب آوری در جامعه استوی می افزاید: از طرفی افزایش آگاهی چه در سطح جلوگیری از طریق آموزش در چارچوب نهادهای رسمی مانند آموزش و پرورش و چه نهادهای غیر رسمی مانند رسانه های مختلف اهمیت دارد. همینطور سازمان های مدنی بعنوان بخش غیر رسمی وظایف و رسالت های گوناگونی در این عرصه دارند. این نهادها از راه برگزاری جلسات آموزشی، برگزاری گروههای اجتماع محور، نشست ها و تولید محتوا در اشکال مختلف می توانند به افزایش آگاهی جامعه و افزایش صبر و بردباری و نحوه مواجه با مسایل و آموزش مهارت های زندگی بپردازند.
در چنین شرایطی است که میتوان آرامش نسبی را در جامعه برقرار ساخته و تاب آوری اجتماعی را افزایش داده و میزان مسایل، مشکلات و رفتارهای پرخطر و احساسی را کم کرد.
جمع بندی
در مجموع کاهش تاب آوری اجتماعی ناشی از عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی است. مشکلات معیشتی و بیکاری در کنار نبود مهارت حل مسئله، تاب آوری افراد را تحت الشعاع قرار داده و سبب شده در رویارویی با مسایل و مشکلات مختلف به شکل پرخاشگری، نزاع و درگیری بروز نماید.
ازاین رو برای ارتقای میزان تاب آوری اجتماعی و بهبود عملکرد افراد به نظر می رسد، هم باید نهادهای رسمی تلاش کنند و هم نهادهای غیر رسمی. عمل به وعده ها، بهبود معیشت و ارتقای رفاه افراد در کنار آموزش مهارت حل مسئله و فراهم ساختن امکان گفتگو زمینه را برای افزایش تاب آوری اجتماعی و کاهش صدمه های اجتماعی در جامعه فراهم می آورد.

منبع: طب اصیل